Rajasthan Board RBSE Class 6 Sanskrit व्याकरण प्रत्यय प्रकरणम्

Rajasthan Board Books

Created with Sketch.

Rajasthan Board RBSE Class 6 Sanskrit व्याकरण प्रत्यय प्रकरणम्

Rajasthan Board RBSE Class 6 Sanskrit व्याकरण प्रत्यय प्रकरणम्

किसी धातु अथवा शब्द के अन्त में किसी विशेष अर्थ को प्रकट करने के लिए जो शब्द या शब्दांश जोड़ा जाता है, वह प्रत्यय कहलाता है। प्रत्यय दो प्रकार के होते हैं-

  1. कृत् या कृदन्त प्रत्यय,
  2. तद्धित प्रत्यय।

कृत् या कृदन्त प्रत्यय
मूल धातु के अन्त में जोड़े जाने वाले प्रत्ययों को ‘कृत्’ अथवा कृदन्त प्रत्यय कहते हैं।

कुछ प्रमुख कृत् अथवा कृदन्त प्रत्यय
(1) क्त प्रत्यय इस प्रत्यय का प्रयोग भूतकाल के लिए कर्म एवं भाववाच्य में किया जाता है। इसमें ‘त’ शेष रहता है, जैसे
RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit व्याकरण प्रत्यय प्रकरणम् 1
(2) तुमुन् प्रत्यय–’तुमुन् प्रत्यय का ‘तुम्’ शेष रहता है। इसका प्रयोग के लिए के अर्थ में किया जाता है। ‘तुमुन्’ प्रत्यय वाला शब्द अव्यय होता है, जैसे
RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit व्याकरण प्रत्यय प्रकरणम् 2
(3) क्त्वा प्रत्यय-‘क्वा’ प्रत्यये का ‘त्वा’ शेष रहता है। ‘कर’ या ‘करके’ के अर्थ में क्त्वा प्रत्यय का प्रयोग होता है। क्त्वा प्रत्ययान्त शब्द अव्यय होते हैं, जैसे
RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit व्याकरण प्रत्यय प्रकरणम् 3
(4) ल्यप् जहाँ धातु से पूर्व उपसर्ग लगा हो वहाँ क्त्वा के स्थान पर ल्यप् प्रत्यय का प्रयोग किया जाता है। ल्यप् का ‘य’ शेष रहता है। ल्यप् प्रत्ययान्त शब्द अव्यय होते हैं, जैसे-
RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit व्याकरण प्रत्यय प्रकरणम् 4
(5) तव्यत् तथा अनीयर्त व्यत्’ में ‘तव्य’ तथा ‘अनीयर्’ में ‘अनीय’ शेष रहता है। इसका प्रयोग ‘चाहिए’ के अर्थ में कर्म एवं भाववाच्य में किया जाता है, जैसे
RBSE Solutions for Class 6 Sanskrit व्याकरण प्रत्यय प्रकरणम् 5

अभ्यास

प्रश्न 1.
‘मिलित्वा’ पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) क्त्वा
(ब) तुमुन्
(स) तव्यत्
(द) अनीयर्
उत्तर:
(अ) क्त्वा

प्रश्न 2.
‘जेतुं’ पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) क्त्वा
(ब) तुमुन्
(स) अनीयर
(द) तव्यत्
उत्तर:
(ब) तुमुन्

प्रश्न 3.
‘त्यक्त्वा’ पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) तुमुन्
(ब) अनीयर
(स) क्त्वा
(द) तव्यत्
उत्तर:
(स) क्त्वा

प्रश्न 4.
‘दातुम्’ पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) अनीयर
(ब) क्त्वा
(स) तव्यत्
(द) तुमुन्।
उत्तर:
(द) तुमुन्।

प्रश्न 5.
‘मत्वा’ पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) क्त्वा
(ब) अनीयर
(स) तव्यत्
(द) तुमुन्।
उत्तर:
(अ) क्त्वा

प्रश्न 6.
‘कर्तुं’ पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) अनीयर
(ब) तुमुन्
(स) क्त्वा
(द) तव्यत्।
उत्तर:
(ब) तुमुन्

प्रश्न 7.
“धृत्वा” पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) तुमुन्
(ब) अनीयर
(स) क्त्वा
(द) तव्यत्
उत्तर:
(स) क्त्वा

प्रश्न 8.
‘प्राप्तुं’ पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) अनीयर्
(ब) क्त्वा
(स) तव्यत्
(द) तुमुन्।
उत्तर:
(द) तुमुन्।

प्रश्न 9.
कृत्वा पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) क्त्वा
(ब) तव्यत्
(स) तुमुन्
(द) अनीयर्
उत्तर:
(अ) क्त्वा

प्रश्न 10.
‘पठितु’ पदे प्रयुक्त प्रत्यय किमस्ति?
(अ) क्त्वा
(ब) तुमुन्
(स) तव्यत्
(द) अनीयर्
उत्तर:
(ब) तुमुन्

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *